Rozwój seksualny dzieci

Seksualność jest nadal tematem tabu. Nawet jeśli nie jest, traktujemy ją jako temat dotyczący wyłącznie dorosłych. Obawiamy się myślenia o dziecku jako o istocie seksualnej, ponieważ chcemy chronić jego niewinność. Nie można jednak udawać, że seksualność nie jest jednym z wymiarów bycia człowiekiem od chwili narodzin.

Czym jest seksualność?

Nie da się seksualności traktować jako obszaru odrębnego od całego życia. Nie da się jej wydzielić.*

W biologicznym rozumieniu seksualność to zdolność do posiadania potomstwa. Takie rozumienie jest jednak zdecydowanie zbyt wąskie. To, jak ludzie przeżywają swoją seksualność, niezależnie od tego, czy mają dzieci, czy nie, w jakie związki wchodzą i jak doświadczają swoich ról płciowych, pokazuje, jak wiele zjawisk innych niż biologiczne składa się na doświadczenia z nią związane.

Seksualność w szerokim rozumieniu obejmuje:

wiedzę o własnym ciele, własnej płci i orientacji seksualnej oraz ich akceptację,
rozumienie i akceptację doznań płynących z ciała i z myśli,
seksualne poczucie własnej wartości,
umiejętność tworzenia relacji i zdolność do komunikacji z drugim człowiekiem.**

W takim rozumieniu seksualność dotyczy każdego człowieka od początku jego życia. Oznacza to również, że myśląc o rozwoju seksualnym czy wychowaniu seksualnym, bierzemy pod uwagę wiele zachowań i sytuacji, które pozornie nie wiążą się z seksualnością, ale mają na nią ogromny wpływ.

Na czym polega rozwój seksualny i co na niego wpływa?

Jeśli przyjmiemy, że seksualność oznacza całokształt zjawisk i doświadczeń związanych z tym, że mamy płeć, staje się jasne, że rozwój seksualny ma nie tylko aspekt biologiczny, lecz także emocjonalny i poznawczy. O ile rozwój biologiczny wydarza się właściwie samoistnie, o tyle na rozwój poznawczy i emocjonalny duży wpływ ma otoczenie.

Zazwyczaj o rozwoju seksualnym dziecka zaczynamy myśleć i mówić dopiero wtedy, kiedy zbliżają się lub pojawiają pierwsze oznaki dojrzewania. Wtedy rozwój biologiczny znacząco przyspiesza. Jednak emocjonalny i poznawczy rozwój seksualności zaczyna się znacznie wcześniej. Wpływają na niego:

Doświadczenia dziecka z własnym ciałem (i reakcjami otoczenia). Dziecko buduje swój kontakt z ciałem na podstawie codziennych sytuacji związanych z zaspokajaniem potrzeb. Przykładem jest głód (ssanie w żołądku): dziecko płacze, sygnał zostaje odczytany, dziecko zostaje nakarmione, nieprzyjemne uczucie znika. Dziecko uczy się, że określone doznania w ciele oznaczają głód, a strategią jego zaspokojenia jest jedzenie. Buduje się w ten sposób zaufanie do własnego ciała, do płynących z niego sygnałów, kompetencja odczytywania własnych potrzeb i zaspokajania ich. Podobnie jest ze snem, odpoczynkiem, aktywnością. Uważnie odpowiadając na sygnały niemowlęcia, rodzice i opiekunowie od pierwszych dni mają istotny wpływ na to, jak dziecko będzie czuło się w swoim ciele i jak będzie dbało o jego potrzeby.
Kultura, w jakiej rozwija się dziecko. Sposób pełnienia roli płciowej, nawiązywania relacji kształtuje się pod wpływem tego, co dziecko widzi w swoim otoczeniu, jaki ma stosunek do ciała (przyjazny czy wrogi), jakie ma przekonania związane z płcią (czym się różni kobieta od mężczyzny; jakie są względem nich oczekiwania; jakie modele relacji występują w otoczeniu dziecka; co jest dozwolone, a co jest tabu), od stopnia otwartości na różnorodność modeli życia, dominujących sposobów komunikacji, ale także tego, jak często i w jaki sposób dotykają się ludzie w tej kulturze. Czy czuły dotyk (np. przytulenie) zarezerwowany jest dla najbliższych, czy również dla przyjaciół i znajomych?
Wiara, przekonania religijne rodziców, szczególnie przekonania rodziców na temat seksualności, cielesności, płciowości. Czy nagość jest czymś dozwolonym, dobrym? W jakich sytuacjach? Czy seks jest zarezerwowany dla małżonków, czy obecny w innych bliskich relacjach? Jakie czynności seksualne są „w porządku”, a jakie nie? W tym kontekście ważne jest, aby dziecko znało wartości wybrane przez rodziców, ale miało również świadomość, że w społeczeństwie istnieje duża różnorodność norm i wartości, m.in. przekonań religijnych. Świadomość różnorodności ułatwia dziecku odnalezienie właściwego dla siebie systemu wartości i sposobu ekspresji.
Stosunek rodziców do własnego ciała i seksualności, relacje między rodzicami. Relacje te pozostają często pod wpływem przekonań, jakie rodzice mają na temat własnej płci, ciała, relacji i seksualności. Dziecko uczy się ich spontanicznie, przez obserwację. W taki sposób może się nauczyć m.in. miłości do własnego ciała, ale także wstydu i surowego oceniania swojego wyglądu; może nauczyć się, jak inicjować kontakt fizyczny i jak komunikować, że się go nie chce.

Umowne etapy rozwoju seksualnego

Rozwój seksualności przebiega bardzo indywidualnie. Naturalne jest to, że zmiany zachodzą u różnych dzieci w różnym momencie. Zazwyczaj pojawiają się w podobnej kolejności, choć i to nie jest regułą. Dlatego należy pamiętać, że zaproponowana charakterystyka poszczególnych etapów*** ma charakter orientacyjny.

0-24 miesiące

W tym czasie tworzą się pierwsze, bardzo głębokie przekonania na temat samego siebie i swojego ciała. Dziecko poznaje swoje możliwości, uczy się związku między impulsem z ciała a zaspokojoną potrzebą. Kształtuje się styl przywiązania (bezpieczny, unikający albo ambiwalentny), który może mieć w przyszłości ogromny wpływ na to, jak dziecko będzie wchodziło w bliskie (nie tylko intymne, seksualne) relacje.

24-48 miesięcy

W tym czasie następuje zrozumienie różnic płciowych oraz określenie przynależności do płci. Dziecko zaczyna przyswajać obecne w rodzinie przekonania na temat płci. Często w tym okresie rodzice powoli odpieluchowują dziecko lub ono samo zgłasza chęć korzystania z nocnika, lub toalety. Sposób, w jaki przebiega ten proces, również wpływa na to, jak dziecko postrzega własną fizjologię i jakie emocje jej towarzyszą. W tym czasie często pojawia się masturbacja wczesnodziecięca (może pojawić się wcześniej). Ma ona charakter radosnego odkrywania tego, co sprawia dziecku fizyczną przyjemność. Masturbacja w tym wieku nie ma charakteru erotycznego, lecz jest formą spontanicznego odkrywania własnego ciała i zabawy.

3-5 rok życia

Może się zdarzyć, że dziecko w tym wieku wykazuje szczególne zainteresowanie swoimi narządami płciowymi i poznaje je za pomocą dotyku. Ważny jest też aspekt społeczny – dziecko częściej przebywa wśród innych dzieci, obserwuje je, poznaje, wchodzi w interakcje, poznaje więcej norm społecznych. Pojawia się więcej pytań bezpośrednio związanych z płcią, intymnością, seksualnością, rozmnażaniem.

6-11 rok życia

Jeśli dziecko w tym wieku wie, że może bezpiecznie rozmawiać z rodzicem, że nie ma tematów tabu, a rodzic reaguje na pytania z życzliwością i otwartością, może zadawać w tym wieku jeszcze więcej pytań dotyczących płci, seksualności, relacji i seksu. Mogą pojawiać się wczesne zmiany fizjologiczne związane z dojrzewaniem płciowym, często następuje pierwszy kontakt z popkulturą i pornografią. Nadal ważnym tematem jest budowanie relacji z rówieśnikami.

12-18 rok życia

To czas zazwyczaj określany jako dojrzewanie. Następują zmiany wyglądu ciała, pojawiają się silne emocje związane z burzą hormonalną, często nasilony niepokój związany z poszukiwaniem własnej tożsamości i miejsca w grupie, wchodzeniem w pierwsze miłosne relacje.

Na każdym z tych etapów wsparcie ze strony rodzica, poparte rzetelną wiedzą na temat fizjologii i psychologii rozwoju człowieka, ma ogromne znaczenie. Czas, w którym człowiek dojrzewa płciowo i nawiązuje pierwsze intymne relacje, to czas, kiedy ukształtowane są lub od dawna kształtują się: stosunek do własnego ciała, styl przywiązania, umiejętność dbania o własne granice, rozpoznawania własnych pragnień, potrzeb, oceniania, jaka forma zaspokojenia pragnień i potrzeb jest bezpieczna, wspierająca, a jaka nie, umiejętność przeżywania emocji związanych z byciem w relacji i komunikowania się z drugą osobą.

Nigdy nie jest za późno, by zacząć świadomie kształtować ten obszar swojego życia – ale nigdy też nie jest za wcześnie.

Źródło:
* Stein A. Nowe wychowanie seksualne. Warszawa: Mamania, 2018, s. 13.
** Piotrowska K. Rozwój seksualny dzieci. Szczecin: Wydawnictwo Natuli, 2018, s. 14.
*** Za: Piotrowska K. Op. cit.

Katarzyna Mitschke
Pedagog z wieloletnim doświadczeniem, trenerka komunikacji. Pracowała z dziećmi i dorosłymi, współtworzyła wolną szkołę i wspierała rodziców, którzy zdecydowali się na edukację alternatywną dla swoich dzieci. Obecnie prowadzi warsztaty dla rodziców i osób pracujących z dziećmi oraz pisze o edukacji i relacjach. Przygodę z rodzicielstwem bliskości zaczynała, pracując jako redaktorka w serwisie dziecisawazne.pl. Autorka książki Kiedy szkoła jest problemem, poświęconej wsparciu rodziców dzieci w wieku szkolnym.